Gdybyśmy chcieli odpowiedzieć na pytanie kiedy zaczęła rozbrzmiewać muzyka na terenie obecnej Bydgoszczy, to najprościej byłoby skwitować to stwierdzeniem, że wtedy, gdy przybyli tutaj ludzie, którzy osiadając się przynieśli i rozwinęli swoje pieśni, stworzyli swoje instrumenty i muzykowali, jak ludzie w każdych czasach i każdej kulturze.
Bez wątpienia szczupłości materiałów źródłowych bardzo utrudnia rozeznanie spraw dotyczących życia muzycznego, szczególnie w sytuacji, gdy nieustannie usiłujemy znaleźć odpowiedzi na pytania dotyczące tego jak po prostu wyglądała i jaka była osada, z której powstała Bydgoszcz.
Dopiero artefakty i źródła pochodzące z połowy XIII wieku przynoszą informacje dotyczące osadnictwa bydgoskiego oraz reguł kształtowania grodu. Moment, związany z aktem lokacyjnym w 1346 roku, symbolicznie sankcjonuje nam funkcjonowanie Bydgoszczy jako struktury społeczno-politycznej, w której zaspokajano podstawowe potrzeby mieszkańców i przybyszów do grodu nad Brdą. Warto zauważyć, że już w pracach dotyczących II połowy XV wieku pojawiają się doniesienia o aktywności kulturalnej mieszkańców. Wiąże się ona z działalności szkoły parafialnej, o której wzmianki pochodzą z 1466 roku. To w tej szkole nauczano muzyki za sprawą „dobrze wykształconego bakałarza”, który nie dopuszczał uchybień w wykonywaniu śpiewów. Wiadomo też, że działające przy tej szkole Bractwo Bożego Ciała uświetniało swoim śpiewem nabożeństwa.
Jednakże trzeba przyznać, że początki bydgoskiego życia muzycznego zarówno w zakresie wykonawstwa, edukacji, jak i twórczości, pozostają w cieniu tego, co wiemy o muzycznej aktywności innych ośrodków kujawskich, takich jak choćby Chełmno czy Włocławek. W Chełmnie już w XVI wieku będącym znaczącym ośrodkiem akademickim (działała tu filia Akademii Krakowskiej) i muzycznym, posiadającym stałe zespoły wokalne i instrumentalne, rozpoczynali swą artystyczną i twórczą drogę dwaj znakomici kompozytorzy przełomu wieku XVI i XVII — Grzegorz Gerwazy Gorczycki i Wojciech Dembołęcki. Być może również tutaj powstał śpiewnik pieśni polskich przypisywany Dembołęckiemu, który ukazał się w Toruniu w 1615 roku. Włocławek już od 1583 roku posiadał kapelę muzyczną, w 1641 roku działał tam bursa muzyczna, a pochodząca z 1654 roku informacja pozwala stwierdzić, że w skład katedralnego zespołu wchodzili śpiewacy, dyrygent chóru, skrzypkowie, klarnecista i puzonista. Istnieje domniemanie, że z tą kapelą związany był sławny w całej Europie polski kompozytor Mikołaj Zieleński. Pewne natomiast jest, że w latach 1680-1684 kapelę włocławską prowadził znakomity kantor i twórca Maciej Herman Wronowicz. Z kolei nazwisko Jacka Szczurowskiego, jednego z bardziej znaczących kompozytorów polskich XVIII wieku, pojawia się w archiwaliach dotyczących działalności kapel oraz muzycznych burs jezuickich w Toruniu i w Grudziądzu.
Bydgoszcz w analogicznym okresie nie może poszczycić się dobrze udokumentowaną działalnością twórców tej miary. Wszak nie było to miasto uniwersyteckie, lecz ośrodek czerpiący dochody z ulokowania na skrzyżowaniu kujawskich traktów handlowych oraz z działalności rzemieślniczej. Nie było tu zatem warunków sprzyjających teoretycznym i estetycznym rozważaniom o muzyce czy twórczości artystycznej. Bydgoszcz (w przeciwieństwie do Torunia) nie posiadała też wówczas drukarni wyspecjalizowanej w powielaniu nut. Jednak muzyka odgrywała znaczącą rolę w życiu codziennym mieszkańców oraz służyła uświetnianiu uroczystości religijnych i miejskich.
W przeciwieństwie do wielu innych miejscowości (jak np. Trzemeszno, Chełmno, Skępe, Strzelno, Witowo, Grudziądz, Brześć, Nieszawa czy Toruń) Bydgoszcz aż do początku XVII wieku nie posiadała własnej kapeli instrumentalnej. Starostowie bydgoscy z rodu Kościeleckich zaspokajali swe muzyczne upodobania sprowadzając artystów z Gdańska.
Muzykowano jednakże w cechach rzemieślniczych oraz w szkołach zakonnych. Spośród muzyków z dawnych wieków znamy z imienia Szymona i Pawła (odnotowanych w 1586 roku) Stanisława Grocholitę (1595), Tomasza Znoja z Krobi (1599), Wojciecha Znoja (brata Tomasza, 1599), kantora Walentego (1651) oraz z późniejszych czasów: Andrzeja Jaśniewicza (1755-1791) i Macieja Ciesielskiego (1759-1760)53. Z Bydgoszczy pochodził też bliżej nieznany instrumentalista Mecher (lub Melchior), którego odnotowano w latach 1496-1500 jako trębacza w Krakowie, oraz Marcin (Marcin z Bydgoszczy) działający w latach 1460-1500 jako kantor w Pyzdrach.
Wiadomo, że założony w 1480 roku klasztor bernardynów prowadził kształcenie w dziedzinie muzyki i na pewno zatrudniał kantorów. Niektórzy z nich stali się częścią bydgoskich legend, tak jak Ojciec Dionizy zwany „Szyjką” (1530-1590) — kantor, gwardian, który podobno „śpiewał tak, iż drżały mury kościelne a jego głos wyróżniał się nawet wówczas, gdy śpiewała setka braci”. Opowiadano, że w kościele bernardynów w Poznaniu, gdzie za młodu przebywał, śpiewał z taką silą, że od jego głosu drżały stalle. Potem był kantorem w kościele krakowskim. Tam z kolei mawiano, że podczas jego śpiewu rorantyści z kaplicy wychodzili na zewnątrz kościoła, co czynili także wierni obecni na mszy świętej obawiając się, że od potężnego głosu Dionizego zawali się sklepienie katedry. Do bydgoskich kantorów należeli też: Stefan Mączka (lub Rączka), Cyprian Kacki (1617), Marcin Piwko (1639).
O poziomie kształcenia muzycznego oraz upodobaniu do muzyki kościelnej o wysokich walorach artystycznych pośród bydgoskich kapłanów i zakonników świadczą księgi muzyczne. Pozostawił je po sobie zmarły w 1599 roku Tomasz Znoj oraz bernardyni bydgoscy.
Na początku XVII wieku (pierwsze informacje pochodzą z 1605 roku) bernardyni podjęli starania o wybudowanie własnych, nowoczesnych organów, które ukończono w 1618 lub 1619 roku.
Wzmianki dotyczące istnienia instrumentalnej kapeli w Bydgoszczy pochodzą z początku XVII wieku. W 1623 roku wspomina się o śpiewach z okazji wizyty Zygmunta III wraz z małżonką Konstancją, a w 1637 roku w akcie fundacyjnym J.M. Daniłowicza odnotowano udział kapeli w śpiewach pasyjnych. Najprawdopodobniej zespół ten działał w bursie muzycznej przy klasztorze jezuitów.
Kapela działał także w XVIII wieku przy kościele oo. Karmelitów. Adepci karmelitańskiej bursy muzycznej szkolili się zarówno w dziedzinie muzyki kościelnej jak i świeckiej, zdobywając umiejętności, które pozwalały potem na dalsze kształcenie na wyższym poziomie u karmelitow w Poznaniu. Z XVII wieku zachowało się w zasadzie jedno nazwisko kompozytora pochodzącego z Bydgoszczy. Jest to Bartłomiej Wardyński (Wardeński, Wardęski) urodził się w Fordonie (dziś dzielnica Bydgoszczy) około 1620 roku. Nie wiadomo, gdzie się kształcił i doskonalił w dziedzinie muzyki, pewny jest fakt, że od 1643 roku był członkiem kapeli królewskiej w Warszawie jako teorbanista i lutnista. Zmarł w Warszawie w drugiej połowie 1651 roku, a znakomity kompozytor Bartłomiej Pękiel, ówczesny organista, wyprawił mu pogrzeb z kasy króla Jana Kazimierza.
W dalszym ciągu szukamy szczegółów dotyczących zmarłych w Bydgoszczy w XVIII wieku zakonników – bernardynów i karmelitów jak: Piotr Welman (organista), Valentinus Winkler (kapelmistrz, organista i być może także kompozytor), Josephus Vladislaus Tomaszewski (organista i śpiewak), Ignatius, Neyman (śpiewak), Joannes Norbertus Głowinski (kapelmistrz), Valentinus Nicolaus Bukiewicz (organista) i pewnie wielu innych.
Mimo że dawna Bydgoszcz postrzegana jest przez historyków jako przykład miasta niewielkiego, pełnego organizacyjnego niedowładu i zastoju, ze skromnymi sukcesami w dziedzinie kultury, nauki i szkolnictwa, to działający w niej ludzie, już wówczas – jak i wielokrotnie w historii — dawali dowody swych niepospolitych talentów i wytrwałych działań . To oni konsekwentnie realizowali, może nie spektakularne, ale jakże potrzebne prace i starania, budując kulturę muzyczną naszego miasta.
Aleksandra Kłaput-Wiśniewska
Teoretyk muzyki (1991), dr historii (2004), profesor uczelni w Akademii Muzycznej im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy, kierownik działającej przy Wydziale Kompozycji, Teorii Muzyki i Reżyserii Dźwięku – Pracowni Kultury Muzycznej Pomorza i Kujaw. Prowadzi działalność naukową, dydaktyczną i publicystyczną. W Akademii Muzycznej w Bydgoszczy realizuje zajęcia z historii muzyki, literatury muzycznej, literatury wokalnej z historią wokalistyki, metodologii pracy naukowej, seminarium krytyki i prelekcji.
Krąg jej zainteresowań tworzą zagadnienia związane z szeroko rozumianą kulturą muzyczną na Pomorzu i Kujawach od wieku XIX po czasy najnowsze, problematyką polsko-niemieckich relacji w kulturze regionu w XX wieku, zagadnieniami muzyki w mediach oraz twórczością wokalno-instrumentalną kompozytorów polskich XX i XXI w. Bierze czynny udział w krajowych i międzynarodowych sesjach i konferencjach naukowych, a także projektach popularnonaukowych. Współpracuje z regionalną prasą, radiem i TV.
Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy
Wydział Kompozycji, Teorii Muzyki i Reżyserii Dźwięku
a.k.wisniewska@amfn.pl
ORCID: 000-0003-0220-9679
Teksty zamieszczone na stronie Muzykawzamkuniebios.pl
objęte są licencją CC BY-NC-SA 4.0 (Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne 4.0 Międzynarodowe).